Làm thế nào để ngăn đại dịch thông tin?

Theo dõi KTMT trên

Tối 6/3, khi có tin về một ca dương tính với virus Corona chủng mới ở Hà Nội, trong khi các cơ quan chức năng đang gồng mình đối phó thì xảy ra một cơn hoảng loạn trên mạng xã hội cũng như trong các cuộc trà dư tửu hậu.

Bên cạnh những hình ảnh ban đầu của việc phong tỏa một khu vực gần hồ Trúc Bạch là đủ thứ thông tin thất thiệt: nào là cô này sau khi về nước vẫn đi bar, tham dự một cuộc khai trương rầm rộ, nào là có 3 người nhiễm chứ không phải một dù chưa có xác nhận của cơ quan chức năng y tế. Thậm chí ai đó lên hẳn một danh sách hơn 20 điểm cần lánh xa vì đây là nơi ở của những người được cho là có tiếp xúc với ca nhiễm, bao gồm cả những nhân viên y tế bệnh viện. Sự sợ hãi biến thành hành động khi nhiều người dân ngay lập tức chạy xuống các cửa hàng mua vét thực phẩm và các đồ dùng thiết yếu.

Nhiều kệ hàng trống trơn do người dân đổ xô tới các siêu thị mua hàng hóa tích trữ vì lo ngại dịch bệnh Covid-19 tại Paris, Pháp, ngày 5/3. (Ảnh: THX/TTXVN)

Vừa mới vài ngày trước nhiều người còn ngạc nhiên và buồn cười khi xem hình ảnh hoặc video cho thấy người dân ở một số quốc gia tranh giành đồ trong siêu thị, những gian hàng trong siêu thị trắng trơn, thậm chí cả tình trạng tích trữ giấy vệ sinh ở Australia mà không ai lý giải được nguyên nhân.

Khi dịch mới xuất hiện ở Việt Nam, khá nhiều người vội tích trữ khẩu trang, nước diệt khuẩn, thậm chí cả mì ăn liền, nhưng cũng chưa đến mức ồ ạt như sau sự việc phát hiện ca nhiễm mới nhất.

Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) chưa tuyên bố dịch Covid-19 là đại dịch (epidemic) trên thế giới nhưng đã sử dụng một thuật ngữ mới hết sức sáng tạo có cái đuôi “-demic”: “infodemic” (đại dịch thông tin).

Trong một báo cáo hồi tháng trước, tổ chức này đã cảnh báo về “một ‘đại dịch thông tin’ quy mô lớn, tức là tình trạng quá dư thừa thông tin – trong đó có cả thông tin đúng lẫn thông tin sai lệch – khiến cho mọi người không còn biết đâu là những nguồn thông tin tin cậy cũng như những chỉ dẫn tin cậy khi họ cần đến”.

(Nguồn: Dreamstime.com)

Rồi thuật ngữ này được tạp chí Technology Review của trường đại học MIT nổi tiếng nhắc đến khi đưa ra đánh giá rằng virus Corona chủng mới đã tạo nên “đại dịch thông tin đầu tiên trên mạng xã hội” vì “mạng xã hội đã đẩy cả thông tin thật lẫn thông tin giả ra toàn thế giới với tốc độ chưa từng thấy, kích thích cơn hoảng loạn, tình trạng phân biệt chủng tộc… và cả sự hy vọng”.

“Infodemic” là từ viết tắt của “information epidemic” vốn xuất hiện vào năm 2003 khi nhà khoa học chính trị David J. Rothkopf sử dụng trong một bài viết trên tờ Washington Post khi ông nhắc đến dịch SARS: “Một vài thông tin có thực, pha trộn với nỗi sợ, sự phỏng đoán và tin đồn, được khuếch đại và chuyển tiếp nhanh chóng ra toàn thế giới bằng những công nghệ thông tin hiện đại, đã có tác động khủng khiếp đến các nền kinh tế, chính trường và cả nền an ninh quốc gia và quốc tế theo những cách thức hoàn toàn không phù hợp với tình hình thực tế”.

Ông Rothkopf kể với một nhà báo của Wall Street Journal rằng ông gắn “thông tin” với “đại dịch” để tạo thành từ “infodemic” là vì nhận thấy nhiều điểm tương đồng giữa cách thức một căn bệnh lan ra trong dân chúng và cách mà một ý tưởng nào đó được lan truyền như con virus trên Internet.” Trong trường hợp dịch SARS, ông cho rằng đại dịch thông tin còn tác động đến mọi người nhiều hơn chính dịch bệnh gây ra nó.

Tin giả và tin thất thiệt đã tồn tại từ lâu, từng được gọi là vấn nạn toàn cầu, từng gây hại cho nhiều cá nhân, nhiều tổ chức và doanh nghiệp, thậm chí làm rối loạn xã hội, nhưng chưa được quan tâm đúng mức. Và dường như chính trong dịch Covid-19 này, tin giả và tin thất thiệt đang phát triển mạnh mẽ hơn bao giờ hết bởi nó đánh trúng vào nỗi lo sợ của mọi người, cả cái bản năng thích lan truyền tin đồn, và có lẽ nghiêm trọng hơn, là lối suy nghĩ rằng những nguồn chính thống thì không bao giờ nói thật.

(Nguồn: Medium.com)

Mới vài hôm trước thôi, một vài người đều thuộc nhóm có tri thức cao và nắm bắt nhiều thông tin, vẫn hỏi tôi rằng có phải virus Corona là sản phẩm của một chương trình vũ khí sinh học tại Vũ Hán, có phải con số người nhiễm được công bố là không đúng, có phải tỉ lệ tử vong do dịch bệnh này phải trong khoảng 6 đến 18% chứ dứt khoát không thể là 2%.

Sự quan tâm và lo lắng đến dịch bệnh này cũng tạo cơ hội cho rất nhiều status trên mạng xã hội về các phương thuốc hoặc cách điều trị hoàn toàn vô căn cứ. Những ý tưởng quái lạ và vô lý không hiểu sao vẫn phát tán và được hưởng ứng trong các nhóm này nhóm kia. Có thể đối với họ, phát biểu chính thức của cơ quan chức năng về bất cứ cái gì cũng là điều không thể tin được.

Có lẽ nhiều người chúng ta đang mơ mộng về một kế hoạch kỳ diệu nào đó để kiềm chế cả con virus Corona chủng mới kia lẫn cái đại dịch thông tin mà đa phần là thông tin thất thiệt này. Chúng ta hy vọng có một luật nào đó xử lý nghiêm những kẻ tung tin giả, hoặc Facebook sẽ thay đổi thuật toán để xóa bỏ những lời dối trá, giống như việc tìm ra một thứ vắc-xin hiệu quả cho dịch Covid-19.

Đương nhiên những biện pháp từ cấp độ thượng tầng là rất hữu ích. Một hệ thống y tế mạnh sẽ có khả năng đối phó với các dịch bệnh, thì tương tự như việc cần phải củng cố các thiết chế để chống lại thông tin sai lệch, bao gồm cả việc minh bạch thông tin.

Những quy định pháp lý chặt chẽ và nghiêm minh về việc xử lý những đối tượng sản xuất và phát tán tin giả, gây thiệt hại cho cộng đồng là cần thiết, thậm chí có thể còn mạnh mẽ hơn như luật của một số nước với mức phạt lên tới hàng chục ngàn USD và cả án tù rất nặng.

Sự hợp tác với các nền tảng công nghệ để dùng biện pháp kỹ thuật ngăn chặn và xóa bỏ thông tin thất thiệt cũng là cách thức đã và đang được sử dụng. Sự vào cuộc của cả hệ thống chính trị, trong đó có các cơ quan báo chí chính thống, là một đặc điểm nổi bật của Việt Nam, giúp cho việc ngăn ngừa dịch bệnh cho tới nay rất hiệu quả, được thế giới đánh giá cao, nhưng vẫn chưa quyết liệt và chưa đủ trên trận tuyến chống tin giả, tin sai lệch.

Nhưng rốt cục thì một xã hội muốn chống đỡ được dịch bệnh hay tình trạng tin giả tràn lan thì cũng cần những biện pháp từ dưới lên. Chẳng hạn muốn phòng virus lây nhiễm thì mỗi người dân cần thay đổi thói quen vệ sinh để thường xuyên rửa tay bằng xà phòng hoặc nước kháng khuẩn hay năng đeo khẩu trang.

Và để phòng ngừa tin giả, tin sai lệch thì mỗi người đừng để bị lâm vào sự hoang tưởng và lo lắng thái quá, đừng chia sẻ thông tin khi chưa suy nghĩ chín chắn. Khi gặp một thông tin báo động, hãy đếm đến 10 và tự hỏi bản thân xem có nên lan truyền thông tin đó không.

Lực lượng y tế tại khu vực phong tỏa trên phố Trúc Bạch, nơi ở của bệnh nhân Covid-19 đầu tiên tại Hà Nội. (Ảnh chụp lúc 23 giờ 45, ngày 6/3/2020). (Ảnh: Lâm Khánh/TTXVN)

Dù là phòng chống virus Corona hay đối phó với một câu chuyện kinh sợ dễ lan truyền thì mỗi người đều nên tự lập một rào chắn để làm chậm quá trình lây nhiễm. Những rào chắn đơn lẻ thì có vẻ như quá nhỏ nhoi, nhưng tất cả mọi thành viên trong cộng đồng cùng có ý thức dựng rào chắn thì hiệu quả lại vô cùng to lớn.

Lê Quốc Minh