Đề xuất tái khởi động mỏ sắt Thạch Khê: Quặng sắt đe dọa môi trường biển (Bài 6)

Theo dõi KTMT trên

Tiếp tục tuyến bài phản biện "Dự án khai thác và tuyển quặng mỏ sắt Thạch Khê dưới góc nhìn Kinh tế môi trường", Phóng viên Tạp chí Điện tử Kinh tế Môi trường đã có cuộc trao đổi với GS.TSKH Đặng Trung Thuận - nguyên Chủ tịch Hội Địa hóa Việt Nam. Ông là chuyên gia trong lĩnh vực địa chất, từng phối hợp với Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam và chính quyền tỉnh Hà Tĩnh để tham gia phản biện khoa học về dự án mỏ sắt Thạch Khê.

Cân đối chi phí – lợi ích

Theo GS.TSKH Đặng Trung Thuận, mỏ sắt Thạch Khê là mỏ có trữ lượng lớn, nếu khai thác hiệu quả sẽ mang lại nhiều lợi ích về mặt kinh tế, đặc biệt trong bối cảnh nhu cầu khai thác, chế biến quặng để phục vụ cho phát triển đất nước ngày càng cấp thiết.

Tuy nhiên, trước khi tiến hành khai thác quặng ở mỏ Thạch Khê, chúng ta cần phải giải quyết những vấn đề liên quan đến xã hội, tính toán đến hiệu quả kinh tế và đặc biệt là vấn đề môi trường. Bởi lẽ, mỏ nằm sát bờ biển, điều kiện địa chất thủy văn rất phức tạp nên sẽ nảy sinh nhiều vấn đề về môi trường khi khai thác lộ thiên.

“Mỏ sắt Thạch Khê có chiều dài hơn 3.000m, chiều rộng từ 200m đến 600m; điểm nông nhất cách mặt đất 8 m; điểm sâu nhất 750 m; trữ lượng mỏ khoảng 544 triệu tấn, chiếm gần 60% trữ lượng quặng sắt của nước ta, được đánh giá là mỏ sắt lớn nhất Đông Nam Á.

Với độ sâu như vậy, khi khai thác lộ thiên, áp lực của nước biển ảnh hưởng lên khu mỏ là rất lớn, càng xuống sâu, áp lực chênh lệch sẽ càng tăng. Đá vây quanh quặng lại là đá cacbonat, có thể hình thành những hang chứa nước, khi bị tác động có thể gây tai nạn do bục nước.

Cùng với đó, do tầng đất phủ dày, cấu thành từ cát bở rời lẫn ít sét, nên khi mở moong lộ thiên gặp rất nhiều khó khăn trong việc giữ ổn định bờ mỏ, nhất là đối với tầng gần mặt đất, trên mực nước ngầm nếu không đảm bảo góc dốc của bờ mỏ (khoảng 30 độ).

Nhìn trên bản đồ, có thể thấy rõ được khu mỏ được bao quanh bởi biển và sông. Do vậy, nguy cơ xâm nhập không chỉ tới từ phía biển Đông, mà còn cả từ sông Hạ Vàng từ phía Tây.

Trước đây, từng có nhiều giải pháp đưa ra để ngăn chặn dòng nước, không cho nước tràn vào mỏ. Một trong số đó là xây tường bê tông ngầm, song chi phí vô cùng tốn kém nên phải tính toán kỹ lưỡng vấn đề kinh tế”, GS.TSKH Đặng Trung Thuận phân tích.

Theo vị chuyên gia địa chất, toàn bộ quặng sắt mỏ Thạch Khê nằm dưới mực nước biển đến độ sâu âm hơn 500 mét và dưới mực nước ngầm của cồn cát ven biển. Khi mở moong lộ thiên thì nước ngầm và nước mưa đều đổ vào đây, nhất là vào thời kỳ mưa bão đổ vào miền Trung, thì moong mỏ sẽ bị ngập sâu.

Để tháo khô mỏ cần xây dựng hệ thống hố khoan sâu quanh bờ mỏ để bơm hút nước hoặc thoát nước cưỡng bức bằng trạm bơm công suất lớn. Khi khai thác xuống sâu hàng trăm mét phải lập những trạm bơm trung gian để bơm hút nước theo cấp. Đối với điều kiện ở mỏ Thạch Khê, những giải pháp kỹ thuật này khả thi, nhưng đòi hỏi đầu tư lớn. Điều này dẫn đến giá thành sản phẩm quặng khai thác tăng và giảm hiệu quả kinh tế tương ứng.

Nguy cơ hiện hữu

Dưới góc nhìn môi trường, GS.TSKH Đặng Trung Thuận cho biết, sau khi tiến hành khai thác giai đoạn 1, hướng Bắc của mỏ Thạch Khê đã tạo thành dải đất đá thải. Theo thiết kế kỹ thuật của dự án, khối lượng chất thải từ mỏ đổ ra môi trường xung quanh là rất lớn, gồm đất đá thải và nước thải mỏ, chưa kể rác thải và nước thải sinh hoạt của công nhân.

Khối lượng đất đá thải gồm gần 195 triệu m3 đổ vào bãi thải Bắc, hơn 262 triệu m3 đổ vào bãi thải Nam, đến cao trình 50 m ở giai đoạn 1 và đạt đến 90 m trong giai đoạn 2. Với khối lượng đất thải khổng lồ đổ lên bãi thải Bắc sẽ gây ra vấn nạn bụi cát vào mùa gió Lào khô nóng trên vùng đất Thạch Hà. Hiện tượng cát trôi, cát chảy vào mùa mưa, nhất là mưa bão, sẽ đổ về khu dân cư Bắc Hải ở phía Đông và đồng ruộng ở phía Tây của xã Thạch Bàn.

“Sau khi đổ đầy các bãi thải trên đất liền, đất đá thải sẽ được đổ ra biển với tổng khối lượng gần 172 triệu m3. Đây sẽ là bãi đổ đất đá thải mỏ ra biển lớn nhất Việt Nam, làm thay đổi cân bằng của quá trình tương tác giữa biển và đới bờ. Tác động tổng hợp của thiên tai và động lực biển sẽ gây ra nhiều hậu quả như: thay đổi nền đáy biển, xói lở bờ biển phía Bắc và phía Nam bãi thải, suy thoái môi trường nước biển, thay đổi hệ sinh thái biển ven bờ, biến dạng ngư trường, và nhiều tác động tiêu cực khác.

Một vấn đề nữa cần hết sức lưu tâm đó là xả nước thải mỏ ra biển. Thông thường nước thải của một khu mỏ khai thác quặng kim loại bao giờ cũng chứa nhiều chất độc hại đối với môi trường, lại đi kèm quặng sắt trong thời gian cả đời dự án 52 năm, thì tác động tích lũy gây ra thảm họa môi trường trên vùng biển ven bờ Hà Tĩnh là vấn đề lớn”, ông Thuận cảnh báo.

Không đánh đổi môi trường lấy lợi ích kinh tế trước mắt

Trước việc Tập đoàn công nghiệp Than - Khoáng sản Việt Nam (TKV) đề nghị Chính phủ cho phép được tái khởi động triển khai Dự án khai thác và tuyển quặng mỏ sắt Thạch Khê, GS.TSKH Đặng Trung Thuận cho rằng, có 3 phương án để lựa chọn cho mỏ sắt Thạch Khê.

Thứ nhất, nối lại hoạt động khai thác, chấp nhận các rủi ro, nguy cơ tác động đến môi trường đất, nước, biển và an sinh xã hội… mà việc khắc phục chúng sẽ đẩy giá thành sản xuất quặng lên cao, kém sức cạnh tranh trên thị trường. 

Thứ hai, chấm dứt hoạt động, chịu mất phần vốn đầu tư đã bỏ ra. Phương án này giúp tránh tất cả các rủi ro không mong muốn có thể xảy ra trong suốt đời dự án 52 năm. Cái mất là phải chấp nhận mất một khoản vốn đầu tư lớn ban đầu.

Thứ ba, tiếp tục tạm dừng hoạt động của dự án, cho đến khi những vấn đề về môi trường (tự nhiên và xã hội) có được phương án xử lý tốt; khi các khó khăn về kỹ thuật và công nghệ được khắc phục, giải quyết được vấn đề tái định cư, định canh của người dân trong khu vực. Khi nào chúng ta đảm bảo dự án thực sự có lãi và hội tụ đủ các điều kiện "thiên thời, địa lợi, nhân hòa" thì có thể tiếp tục.

"Khi xảy ra sự cố môi trường Formosa, Thủ tướng Chính phủ yêu cầu rằng, không đánh đổi môi trường vì lợi ích kinh tế trước mắt. Đây là phương án được chọn đối với mỏ Thạch Khê”, GS.TSKH Đặng Trung Thuận nhấn mạnh.

Hoàng Hải