Nhìn từ thực tế việc sở hữu chéo ngân hàng: Những rủi ro tiềm ẩn cho nền kinh tế (Bài 1)

Theo dõi KTMT trên

Hôm qua (chiều 23/11), một trong các điểm nóng nhận được nhiều ý kiến và tranh luận tại nghị trường Quốc hội khi thảo luận về Dự thảo Luật Các tổ chức tín dụng (sửa đổi) là vấn đề xử lý tình trạng sở hữu chéo, chi phối trong ngân hàng. 

Giải trình trước Quốc hội, Thống đốc Ngân hàng nhà nước Nguyễn Thị Hồng cho hay những quy định đặt ra là để khi có sai phạm có căn cứ để xử lý, chứ điều quan trọng là tổ chức thực hiện. Nữ Thống đốc phân tích, quy định tỷ lệ sở hữu của cá nhân là 5% nhưng nếu cổ đông cố tình nhờ người khác đứng tên, thì việc xử lý thao túng rất khó. Vì thế, để xử lý được cần sự phối hợp chặt chẽ giữa ngành ngân hàng với các bộ, ngành, địa phương và có hệ thống thông tin doanh nghiệp, cá nhân để xác thực họ là ai, liên quan thế nào tới doanh nghiệp vay vốn.

Với những cổ đông nắm giữ trên 1% cổ phần của các tổ chức tín dụng thì phải công khai. Có những trường hợp chỉ là nhân viên bình thường không có thu nhập cao mà nắm giữ cổ phần lớn của ngân hàng cũng là một trong những dấu hiệu để điều tra, làm rõ. Vì vậy, khi công khai, minh bạch được sẽ góp phần xử lý tình trạng nhờ người đứng tên hộ tại ngân hàng.

Để giảm thao túng đầu ra của tổ chức tín dụng, dự thảo Luật cũng đưa ra quy định về việc giảm dư nợ tín dụng đối với khách hàng và người có liên quan từ 15% xuống 10%. Tuy nhiên, quá trình siết giảm này cần có lộ trình và sẽ giao Chính phủ xây dựng lộ trình cụ thể.

Thực tế cho thấy, những sai phạm, hệ lụy của sở hữu chéo ngân hàng không phải là vấn đề mới, thế nhưng sau cả chục năm sôi nổi bàn luận với nhiều giải pháp được đưa ra, dường như những sai phạm này vẫn chưa được xử lý dứt điểm. Đáng lo ngại hơn, sở hữu chéo ngân hàng đang bị biến tướng với nhiều "chiêu trò" ngày một tinh vi hơn.

Hơn 10 năm trước, thị trường tài chính - ngân hàng Việt Nam đã "rúng động" bởi vụ "bầu Kiên" (Nguyễn Đức Kiên) thao túng ngân hàng liên quan đến Ngân hàng ACB. Bản án 30 năm tù cho "bầu Kiên" có thể xem như một lời tuyên chiến mạnh mẽ với lợi ích nhóm đang lũng đoạn trong hệ thống ngân hàng suốt một thời gian dài.

Những tưởng sau vụ đó, vấn đề lợi ích nhóm, sở hữu chéo ngân hàng sẽ phải chìm xuống bởi các quy định pháp lý được đặt ra chặt chẽ hơn. Thế nhưng đến nay, sau hơn 10 năm, tình trạng này vẫn đang khiến cơ quan quản lý "đau đầu" bởi việc xử lý không hề đơn giản và đang ngày càng biến tướng phức tạp hơn.

Mới đây, vấn đề này lại càng nóng lên khi “đại án” SCB – Vạn Thịnh Phát  được “phanh phui”. Cơ quan Cảnh sát điều tra, Bộ Công an kết luận Bà Trương Mỹ Lan, Chủ tịch Tập đoàn Vạn Thịnh Phát bị cáo buộc chi phối hoạt động của Ngân hàng SCB để chiếm đoạt 304.096 tỷ đồng (khoảng 12,36 tỷ USD).

Theo kết luận, từ tháng 12/2011, bằng hình thức nhờ người đứng tên sở hữu cổ phần, bà Trương Mỹ Lan nắm giữ 81,43% cổ phần của Ngân hàng TMCP Sài Gòn (cũ) dưới tên của 32 cổ đông; 98,74% cổ phần của Ngân hàng TMCP Việt Nam Tín Nghĩa dưới tên của 36 cổ đông và 80,46% cổ phần của Ngân hàng TMCP Đệ Nhất dưới tên của 24 cổ đông.

Sau khi 3 ngân hàng này được hợp nhất vào ngày 10/1/2012, với tên gọi là Ngân hàng TMCP Sài Gòn (Ngân hàng SCB), bà Lan tiếp tục nhờ 73 cổ đông đứng tên sở hữu 85,606% cổ phần của SCB. Đồng thời, tiếp tục mua và sử dụng cá nhân đứng tên cổ phần tại Ngân hàng SCB để tăng tỷ lệ sở hữu cổ phần tại ngân hàng này lên 91,545% vào ngày 1/1/2018.

Tính đến tháng 10/2022, Ngân hàng SCB có vốn điều lệ 15.231,688 tỷ đồng với tổng số 4.129 cổ đông được Ngân hàng Nhà nước công nhận. Trong đó, bà Trương Mỹ Lan đã sở hữu, chi phối gần 91,536% vốn điều lệ, do 27 pháp nhân, cá nhân đứng tên giúp. Bà này trực tiếp đứng tên sở hữu 4,982% vốn điều lệ SCB.

Theo đó, bà Lan không nắm giữ chức vụ nào tại SCB nhưng với việc nắm cổ phần chi phối hoạt động, bố trí người thân tín giữ các chức vụ lãnh đạo chủ chốt tại Ngân hàng SCB (Hội đồng quản trị, Ban điều hành) nên mọi hoạt động của ngân hàng này đều cơ bản phục vụ hoạt động, mục đích cá nhân của bà Lan.

Bà Lan bị cáo buộc sử dụng SCB để huy động vốn, sau đó chỉ đạo người tại SCB và Vạn Thịnh Phát lập hồ sơ hợp thức hóa như một khoản vay để rút tiền. Cơ quan điều tra cho hay dù áp dụng "cách tính có lợi cho bị can" nhưng số tiền bà Lan chiếm đoạt đặc biệt lớn, lên đến 304.096 tỷ đồng của SCB. Đây được xác định là tiền người dân, khách hàng gửi.

Có thể thấy, tình trạng sở hữu chéo, thao túng, lợi ích nhóm trong lĩnh vực ngân hàng vẫn là vấn đề đáng lo ngại, đặc biệt là việc huy động vốn để cho vay đối với các doanh nghiệp thuộc hệ sinh thái, tập đoàn kinh tế tư nhân.

Để ngăn chặn tình trạng sở hữu chéo trong ngân hàng, năm 2023, Ngân hàng nhà nước tập trung thanh tra việc chuyển nhượng cổ phần, cổ phiếu của các tổ chức tín dụng có thể dẫn đến việc thâu tóm, chi phối tổ chức tín dụng. Cùng với việc tập trung thanh tra chuyển nhượng cổ phiếu, cổ phần ngân hàng, Ngân hàng Nhà nước đã đưa vào kế hoạch thanh tra năm 2023 việc cấp tín dụng đối với nhóm khách hàng lớn (tập trung tín dụng có liên quan đến lĩnh vực bất động sản, cổ đông lớn, người có liên quan của cổ đông lớn của tổ chức tín dụng…). Tuy nhiên, việc kiểm soát, xử lý triệt để vấn đề chống sở hữu chéo rất khó khăn.

Qua các đại án ngân hàng được đưa ra ánh sáng có thể thấy, một cá nhân nắm quyền chi phối ngân hàng có tỷ lệ sở hữu "ngầm" lên tới 60-70%, thậm chí là trên 90%. Các cá nhân này đôi khi không trực tiếp nắm giữ chức vụ nào tại ngân hàng nhưng lại là người đưa ra quyết định về hoạt động cấp tín dụng, cho vay và sử dụng vốn không đúng mục đích. Thường những sai phạm này diễn ra trong thời gian dài và tính chất ngày càng phức tạp, quy mô ngày càng lớn.

Phát biểu tại phiên thảo luận Luật Các tổ chức tín dụng (sửa đổi) ngày 23/11, nhắc thực tế vụ việc của Ngân hàng Sài Gòn - SCB, ông Trịnh Xuân An, Ủy viên chuyên trách Ủy ban Quốc phòng an ninh (Đoàn ĐBQH tỉnh Đồng Nai), nhìn nhận sở hữu chéo, chi phối, thao túng là các thủ thuật rất tinh vi và thường là vô hình. Ông nhận xét, các quy định đưa ra tại dự thảo về giảm tỷ lệ sở hữu, siết hạn mức cấp tín dụng và mở rộng đối tượng không được đảm nhiệm chức vụ lại là các biện pháp hữu hình.

"Dùng các công cụ hữu hình để xử lý cái vô hình sẽ không hiệu quả. Vấn đề của hệ thống ngân hàng hiện nay là quản trị, nên cần xác định cá nhân, tổ chức nào thực sự là chủ sở hữu của nhà băng mới chống được sở hữu chéo, thao túng", ông Trịnh Xuân An nói.

Thực tế, tỷ lệ cá nhân, tổ chức nắm giữ cổ phần tại ngân hàng hoặc vay vốn có thể dễ dàng được thống kê, theo dõi. Tuy nhiên, các ông chủ thực sự nắm quyền chi phối lại không lộ diện trên hồ sơ nếu họ nhờ hoặc thuê người đứng tên hộ cổ phần hoặc lập doanh nghiệp "ma" để vay vốn.

Đại biểu Phạm Văn Hòa (Đoàn ĐBQH tỉnh Đồng Tháp), từ vụ việc của Ngân hàng TMCP Sài Gòn (SCB) cho thấy điều quan trọng cần lưu ý là phải quan tâm đến thực trạng những “ông chủ” thực sự của các ngân hàng hiện nay, đồng thời phải xem xét các cổ đông cùng tham gia với ông chủ này.

Theo ông, cần tránh trường hợp người khác vay khó, còn cổ đông và ông chủ này lại vay rất dễ dàng. “Nếu chúng ta không kịp thời phòng ngừa, ngăn chặn sẽ lại xảy ra trường hợp như SCB”, ông Hòa cảnh báo.

Trước đó, cho ý kiến tại phiên thảo luận dự thảo Luật Các tổ chức tín dụng (sửa đổi) tháng 6, đại biểu Hà Sỹ Đồng (Đoàn ĐBQH tỉnh Quảng Trị) đánh giá, tình trạng sở hữu chéo, thao túng, lợi ích nhóm, cho vay "sân sau"... trong lĩnh vực ngân hàng đang diễn biến phức tạp và đáng lo ngại. Nhiều ngân hàng thương mại cổ phần không hề mang đúng bản chất là "công ty đại chúng và niêm yết chứng khoán" như quy định pháp luật hiện hành, nhưng cơ quan quản lý chuyên ngành vẫn rất khó vạch tên, chỉ mặt.

Ông Đồng cũng chia sẻ những vấn đề cụ thể như sở hữu chéo trong hệ thống ngân hàng cho thấy tính chất rất phức tạp, luôn tiềm ẩn rủi ro hệ thống do làm gia tăng một số rủi ro chính. Rủi ro tăng vốn ảo thông qua việc đi vay để đầu tư, góp vốn lẫn nhau (trực tiếp hoặc gián tiếp thông qua công ty con, cháu). Điều này khiến vốn toàn hệ thống không gia tăng thực mà chỉ tăng trên sổ sách, kéo theo hệ lụy làm sai lệch về quản trị ngân hàng, cũng như việc đánh giá rủi ro, trích lập dự phòng hay giám sát các hoạt động tài chính.

Ngoài ra, rủi ro do thâu tóm, chi phối của nhóm cổ đông lớn và người có liên quan như việc ngân hàng mẹ, các công ty con, công ty liên kết cùng đầu tư vào một doanh nghiệp, sở hữu cổ phần chi phối hoạt động kinh doanh của ngân hàng thương mại. "Chẳng hạn như Baovietbank và PVcombank có cổ đông là doanh nghiệp nhà nước sở hữu cổ phần chiếm trên 15% vốn điều lệ. Vụ việc Trương Mỹ Lan - SCB; nhóm cổ đông tại ACB...", ông Đồng dẫn chứng.

Để chấm dứt sở hữu chéo, các quy định tại Dự thảo Luật Các tổ chức tín dụng (sửa đổi) lần này cần được quy định rõ hơn về vai trò giám sát đó. Một số quy định về cơ chế giám sát, can thiệp sớm và thẩm quyền của các cơ quan quản lý như Ngân hàng Nhà nước, Thanh tra Chính phủ, Kiểm toán Nhà nước trong Dự thảo Luật Các tổ chức tín dụng cần được cụ thể và gắn trách nhiệm hơn.

(Còn nữa)

Nội dung: Hà Lan
Thiết kế:  Hải An