Trung Quốc cấm nhập, rác thải sẽ đi đâu?

Theo dõi KTMT trên

Trung Quốc bắt đầu nhập khẩu chất thải rắn làm nguồn nguyên liệu từ những năm 1980 và trong nhiều năm nước này đã trở thành nhà nhập khẩu lớn nhất thế giới, mặc dù năng lực xử lý rác còn hạn chế. Một số công ty nhập khẩu rác thải từ nước ngoài vào Trung Quốc một cách bất hợp pháp để trục lợi, gây nguy hại đến môi trường và sức khỏe cộng đồng.

Với nhận thức ngày càng tăng của cộng đồng về các vấn đề môi trường và thành công của nỗ lực phát triển xanh của Trung Quốc, hoạt động nhập khẩu chất thải rắn của nước này đã giảm đáng kể. Năm ngoái, Trung Quốc nhập khẩu 13,48 triệu tấn chất thải rắn, giảm so với mức 22,63 triệu tấn của năm 2018. Trong 10 tháng đầu năm nay, lượng nhập khẩu đã giảm 42,7% so với cùng kỳ năm ngoái.

Gánh nặng lên các nước Đông Nam Á

Bởi Trung Quốc cấm nhập khẩu rác thải dần trong những năm qua, khiến các quốc gia xuất khẩu chất thải lớn trên thế giới như Châu Âu, Anh, Mỹ, Úc tranh giành các điểm đến thay thế, bao gồm các quốc gia Đông Nam Á như Thái Lan, Việt Nam và Indonesia, điều đó đã khiến nơi đây nhanh chóng trở nên choáng ngợp trước khối lượng rác khổng lồ mà các nước nhận được. Ngay sau đó chính các quốc này đã bất đầu ban hành các lệnh cấm và hạn chế nhập khẩu chất thải.

Với thông báo mới nhất của Trung Quốc về lệnh cấm rác thải triệt để, những lo ngại đã được đặt ra về những ảnh hưởng mà lệnh này có thể gây ra đối với các nước Đông Nam Á, nơi mà năng lực quản lý xử lý rác thải còn hạn chế.

Việt Nam là một trong những quốc gia bị ảnh hưởng nhiều nhất bởi chính sách rác thải năm 2018 của Bắc Kinh và chưa sẵn sàng cho nhập khẩu nhiều rác hơn. Theo một báo cáo quốc gia công bố tháng 11, các loại chất thải rắn nhập khẩu phục vụ sản xuất không những không đáp ứng quy chuẩn kỹ thuật quốc gia về bảo vệ môi trường mà còn gây thêm áp lực cho công tác quản lý rác thải trong nước.

Trong khi đó, hầu hết thiết bị xử lý chất thải rắn trong nước đều chưa đồng bộ, chưa hoàn thiện và chưa phổ biến – theo Báo cáo hiện trạng môi trường quốc gia năm 2019 của Bộ TN&MT. Việt Nam cũng chưa có hướng dẫn cụ thể nào về việc sử dụng công nghệ nào để xử lý chất thải rắn đô thị ở cấp quốc gia.

Kể từ năm 2018, Chính phủ Việt Nam đã kiểm soát chặt chẽ việc nhập khẩu phế liệu thông qua nhiều chính sách khác nhau, bao gồm sửa đổi tiêu chuẩn kỹ thuật của quốc gia để đảm bảo chỉ cho phép phế liệu có chất lượng và xử lý các lô hàng bất hợp pháp gồm hàng nghìn container phế liệu giấy, nhựa và kim loại. Việt Nam đã nhập khẩu 9,2 triệu tấn phế liệu trong năm, tăng 14% so với cùng kỳ năm trước, theo số liệu thống kê của Hải quan Việt Nam.

Vào cuối tháng 10/2020, có khoảng 3.300 container chưa có người nhận tại các cảng Việt Nam – một mức giảm đáng kể so với hàng chục nghìn container như vậy trong năm 2018, theo như lời bài báo của Bộ Giao thông vận tải trích dẫn từ Tổng cục Hải quan.

Việt Nam cũng đang phải vận lộn với một lượng lớn chất thải từ chính trong nước, theo báo cáo gần đây của Bộ TN&MT thì khối lượng chất thải rắn đã tăng  đến 46%, từ năm 2010-2019. Việt Nam còn tạo ra khoảng 64,700 tấn rác thải sinh hoạt đô thị mỗi ngày vào năm ngoái – hơn 2/3 lượng rác thải được chôn trong các bãi chôn lấp, trong khi phần còn lại được đốt hoặc biến thành phân bón.

Theo Viện Chiến lược và Chính sách TN&MT, chỉ có khoảng 8%-12% lượng chất thải này được tái chế ở Việt Nam.

Việt Nam cũng là nước sản xuất và tiêu thụ hàng loạt nhựa - gần một nửa lượng nhựa được thiết kế và sản xuất trong nước là loại sử dụng một lần. Năm ngoái, các quan chức Việt Nam đã thông báo rằng họ sẽ cấm nhập khẩu phế liệu nhựa vào năm 2025 như một cách để giảm bớt gánh nặng về môi trường.

Còn tại Thái Lan, một đất nước cũng đang đang phải đối mặt với làn sóng nhập khẩu chất thải từ các quốc gia giàu có, Chính phủ đã phải cấm nhập khẩu rác thải điện tử và tạm dừng cấp giấy phép nhập khẩu mới cho rác thải nhựa vào tháng 7/2018 trước khi tuyên bố cấm hoàn toàn rác thải nhựa nước ngoài bắt đầu từ năm 2021. Tuy nhiên, các chính sách lại không phù hợp với thực tế đối với lệnh cấm chất thải nhựa nhập khẩu.

“Bởi vì giấy phép nhập khẩu hiện hành chỉ có hiệu lực trong một năm, không có giấy phép hợp lệ nào tồn tại sau tháng 7/2019, do đó việc nhập khẩu rác thải nhựa đáng lẽ phải chấm dứt. Tuy nhiên, nhập khẩu rác thải nhựa vẫn tiếp tục”, học giả thỉnh giảng So Sasaki thuộc Đại học Chulalongkorn cho biết.

Giám đốc Quỹ Môi trường Ecological Alert and Recovery-Thailand (EARTH) Penchom Saetang chỉ ra rằng tham nhũng là nguyên nhân chính khiến Thái Lan nhập khẩu quá nhiều rác thải nhựa và các công ty tái chế thường hối lộ giới chức chính phủ để được cấp phép hoạt động.

Dữ liệu từ Bộ TN&MT Thái Lan cho thấy có 323.000 tấn rác thải nhựa nhập khẩu trong năm 2019, bằng hơn 1/2 số lượng được ghi nhận vào năm 2018.

Ở Indonesia, Chính phủ không thể nhập khẩu rác thải thông thường và rác thải nguy hại từ nước ngoài vì hiến pháp không cho phép, theo giám đốc quản lý chất thải rắn Novrizal Tahar thuộc Bộ Môi trường và Lâm nghiệp.

Những gì được cho phép là phế liệu tái chế, với tạp chất tối đa trên phế liệu nhập khẩu được giới hạn ở mức 2%, ông nói.

Chính phủ Indonesia đặt mục tiêu đến năm 2026 cho ngành nhựa có thể tự sản xuất từ phế liệu trong nước mà không phải nhập khẩu từ nơi khác, trong khi mục tiêu tương tự đối với ngành giấy sẽ đạt được vào năm 2030.

Cần có giải pháp kịp thời

Khi bắt đầu cấm nhập khẩu một số loại rác thải nhất định vào năm 2018, Trung Quốc chuyển gánh nặng tiêu thụ rác từ các nước phát triển sang Đông Nam Á, đồng thời dẫn tới những thay đổi khác, bao gồm cả việc sửa đổi Công ước Basel điều chỉnh các hoạt động di chuyển xuyên biên giới của rác thải độc hại. Sửa đổi (được hầu hết các quốc gia trên thế giới đồng ý ngoại trừ Mỹ) quy định rằng rác thải nhựa không thể tái chế bị cấm vận chuyển đến các nước nghèo hơn nếu các quốc gia này không chấp nhận. Công ước sửa đổi sẽ có hiệu lực vào tháng 1/2021.

Trong khi đó, tác động theo thời gian thực của lệnh cấm nhập khẩu rác thải toàn diện năm 2021 của Trung Quốc đối với các nước như Đông Nam Á vẫn chưa hiển hiện.

Abi Aguilar, nhà vận động khu vực Đông Nam Á thuộc Greenpeace cho biết sẽ không ngạc nhiên nếu nhiều rác thải nhựa sẽ lại tìm đường đến khu vực và “các nước phát triển lợi dụng các chính sách quản lý rác thải không nhất quán ở các nước Đông Nam Á để thúc đẩy xuất khẩu rác thải nhựa của họ”.

Những thách thức trong việc xử lý và giám sát thặng dư rác thải nhựa ở cả nước xuất khẩu và nhập khẩu đã tạo điều kiện thuận lợi cho các hoạt động bất hợp pháp trong buôn bán và xử lý rác thải, theo báo cáo về quản lý rác thải nhựa toàn cầu do Interpol công bố vào tháng 8/2020.

“Khi các quốc gia nhập khẩu rác thải trên thế giới đưa ra luật mới hạn chế nhập khẩu rác thải nhựa, Interpol ước tính rất có thể hoạt động buôn bán rác thải nhựa sẽ tiếp tục thích ứng và chuyển hướng sang các nước mới”, báo cáo cho biết thêm những điểm tiếp nhận rác mới sẽ có thể là các nước Đông Nam Á, châu Phi và châu Mỹ Latinh.

Aguilar thừa nhận rằng các nước Đông Nam Á đang nỗ lực để không trở thành bãi rác của thế giới, nhưng các biện pháp này có lẽ không hiệu quả hoặc đủ để giải quyết vấn đề.

”Vì những nỗ lực này là đơn phương, tái chế rác sẽ vẫn là một vòng luẩn quẩn và bị ảnh hưởng bởi các nước xuất khẩu phát triển đang tìm kiếm một điểm đến tiềm năng khác cho rác thải”, trong đó ASEAN cần phối hợp và đưa ra một tuyên bố chung khẩn cấp để chấm dứt buôn bán nhựa nhập khẩu rác thải từ nước ngoài, còn các nước xuất khẩu cũng nên thiết lập và nâng cao hoạt động tái chế rác thải nhựa trong nước.

Minh Phương